ŞEKER HASTALIĞI VE ŞEKER HASTALARININ PERHİZİ
Günümüzde çok yaygınlaşmış görünen hastalıklardan biri şeker'dir. Şeker hastaılğı, hastalıkların hepsinden daha çok devamlı perhiz isteyen, yiyecek ve içeceklere dikkat edilmesini devamlı gerektiren bir hastalıktır.
Şeker hastalığının tedavisi için çeşitli ilâçlar, çeşitli şekiller vardır. Bunların en önemlisi, en başta geleni perhiz'dir. iyi bir perhiz uygulaması şekerli hastaya çok yarar sağlar.
Şekerli hastaların tedavisinde perhizin anlamı, hastalığı artırmayacak, hattâ geriletecek, tehlikelerden uzak tutacak uygun bir beslenmedir. Perhiz, şeker hastalığının en erken tedavi biçimi olarak bütün doktorlar tarafından tavsiye edilen ve uygulanan bir usûldür.
Zira rastgele, gelişigüzel yapılacak bir perhiz veya tavsiye ile kullanılacak ilâçlar şeker hastasını telâfisi çok güç tehlikelerle karşı karşıya bırakmaktadır. Bu bakımdan, etrafın tavsiyeleri değil, doktorun söyledikleri bu konuda esas alınmalıdır. Başka tavsiye ve telkinlere uymamalıdır.
Doktorun düzenleyeceği perhiz listesi şeker hastasının bedeni yeteneklerinde noksanlıklara sebebiyet vermemelidir. Vücûdun tam randımanlı olarak çalışabilmesini sağlamalı, garanti altına alabilmelidir. Bu durumda, dikkat edilecek bir önemli nokta da metabolizmaya mümkün olduğu kadar az yük yüklemektir.
Listede, vitamin bakımından zengin besinlerin tercih edilmesi normaldir. Sebzeler, meyveler bu bakımdan tatminkâr, yararlı yiyeceklerdir.
Şeker hastalığı bugün son derece ileri, modern tedavi usullerine kavuşmuş, bu suretle de perhiz listelerinin çok zengin, çeşitli yiyeceklerden meydana gelmesi olanağı sağlanmıştır. Ancak, bu konuda, küçük ölçülerde de olsa bir takım kayıtlamalar, bir takım kısıtlamalar zorunlu sayılmak gerekir.
Bir kere, şekerli hastaların doktor tavsiyesine uymaları şarttır. Bu yapılmadığı taktirde hasta kendi eliyle, kendi iradesiyle sağlığına zarar veriyor, hattâ kendi hayatını tehlikeye sokuyor demektir.
Şekerli bir hastanın alacağı günlük besinin belirli miktarlarda karbonhidrat, yağ ve protein'den oluşması ve bunun mutlaka bir doktor tarafından tesbit edilmesi gerekir. Doktor besinin cins ve miktarı ile birlikte taşıdığı enerjiyi de kalori olarak hesaplamalı ve tavsiyelerini, perhiz listesini ona göre düzenlenmelidir. Şeker hastasına verilecek karbonhidratın miktarı ayrı bir dikkatle, özel şekilde göz önünde bulundurulmak zorunluluğundadır.
Hasta, doktorunun düzenleyeceği perhiz listesine tamamiyle uymalıdır. Hasta, bu listenin düzenlenmesi sırasında doktorun kendisine vereceği özel direktifleri de can kulağı ile dinlemeli, hafızasında adamakıllı sak-lamalı, hattâ unutması ihtimaline karşı özel bir deftere not etmelidir. Bu tavsiye ve direktifleri iyi öğrenmesini ve anlamasını bilmek bir hastanın yapacağı ilk iş olmalıdır.
LİSTE DÜZENLEMESİNDE ANA İLKELER:
Şeker hastasının perhiz listesi düzenlenirken her şeyden önce hastanın günlük ne miktar kaloriye ihtiyacı bulunduğu tesbit edilmelidir. Her şeker hastasına göre değişen günlük kalori ihtiyacının hesabını mutlaka doktor yapmalıdır.
Bu listenin karbonhidrat yönünden mümkün olduğu kadar zengin düzenlenmesi gerekir. İlk bakışta, bu görüş, yanlış ve sakat bir ifade gibi gelebilir. Şeker hastasına karbonhidrat tavsiye edilmesi yadırganabilir.
Şeker hastası, şekerden yararlanamayan kimsedir. Onun için vücûdunun şekere ihtiyacı vardır. Şayet, şeker hastasının besin imkânından şekeri tamamen uzak tutarsak asidoz adı verilen tehlikeli durum meydana gelir.
Bu yüzdendir ki, şekerli hastaların hepsine, doktorun tesbit etmesi gereken miktarda, karbonhidrat-toleransının imkânları çerçevesinde karbonhidrat verilmelidir.
Bir şeker hastasının günlük karbonhidrat ihtiyacı hastasına göre değişmekle birlikte, ortalama, 150 ilâ 200 gram arasında düşünülür. Bu miktarı 100 gramın altına hiç bir zaman düşürmemek gerekir. 300 gramın üzerine çıkılması da kesinlikle doğru değildir.
Bilinmelidir ki, şeker hastalarına her türlü şekerli maddeler yasaktır.
Çikolata, karemelâ, akide şekeri, bonbonlar, kesme ve toz şeker, bal, reçel, lokum, şuruplar şeker hastasına asla verilme melidir. Bunlar sür'atle rezorbe olmak suretiyle bir çok tersine tehlikeli durumların meydana gelmesine yol açabilirler.
Bazı içilecek ve yenilecek maddelerin tatlı olanlarını şeker hastaları yememelidirler. Şekerli hastalar için özel surette imâl edilen saccharin, sakrinet, sucaryl gibi küçük tabletler vardır. Şekerli hastalar sonradan tatlılandırılması mümkün yiyecek ve içecekleri, şekersiz olarak yapılmak şartiyle, bu tabletlerle tatlıiandırarak alabilirler.
Karbonhidrat, günlük ihtiyacın yüzde 20 si sabah kahvaltısında, yüzde 30 u öğle, öteki yüzde 30 u da akşam yemeklerinde alınmalıdır. Sabah saat 10 da ve akşam üzeri, saat 16 sularında yüzde 10 arlık miktarları alınmak suretiyle dengeli bir şekilde saatlere bölünme imkânı gerçekleştirilmelidir.
İncir, üzüm, hurma gibi karbonhidratı fazla meyvelerle, kurutulmuş meyveler yemek doğru değildir. Bir şeker hastası için en uygun meyve olarak elma gösterilebilir.
Bir şeker hastası için düzenlenecek perhiz listesinde önemli yer tutması gereken besin maddesi sebzedir. Sebzeler, vücûdun en büyük ihtiyacı olan vitaminden yana çok zengindirler. Ayrıca, sebzelerde bulunan maddeler de bünyeyi kuvvetlendirici unsurların başında yer alması bakımından önemlidir. Bir perhiz listesine doktorun-uygun göreceği sebzeler mutlaka alınmalıdır. Hasta, günlük ihtiyacı olan karbonhidratın yüzde 30 hattâ 40 mı sebezlerden sağlamalıdır.
Şeker hastası için en önemli gıda maddeleri arasında bulunan sebzelerin öğle ve akşam yemekleri sırasında salata şeklinde, çiğ olarak verilmesi gerekir.
Perhiz listesi düzenlenmesinde sebze ve meyveler bu üç gruba şöyle ayrılır :
1 Karbonhidrat miktarları hesaba katılarak yenilen sebze ve meyveler : Kiraz, vişne, çilek, muz, portakal, mandalina, şeftali, kayısı erik, elma, kavun, armut, bezelye, havuç, siyah turp, kereviz soğan, taze bezelye.
2 Karbonhidrat miktarı hesaba dahil edilmeden istenildiği kadar ye-nilebilecek olan meyve ve sebzeler: Limon, marul, yeşil salata, tere, hıyar, domates, kuşkonmaz, ıspanak.
3 Karbonhidrat miktarları hesaba dahil edilmesine rağmen bir dereceye kadar serbestçe yenilebilecek olan sebze ve meyveler: Karpuz, kabak, enginar, karnabahar, bamya, kırmızı turp, lahana, maydanoz, mantar, şalgam, pırasa, yeşil fasulye (çekirdeksiz).
Sebzelerin kurutulmuşları, özellikle kuru fasulye, kuru bezelye ve mercimek karbonhidrat bakımından çok zengin oldukları için şekerli hastalara yedirilmemelidirler. Bunlarla birlikte üzüm, incir, hurma da karbonhidratı fazla maddeler oldukları için yenmeleri doğru değildir. Pek istisnai durumlarda, yenilmeleri gerekirse o zaman karbonhidrat miktarlarını hesaba dahil etmek ve gerektiğinden fazla almamak gerekir.
Şekerli hastalar için önemi büyük olan, şekerli hastaların hayatında değerli bir yeri olan besin maddeleri arasında patatesi de belirtmek gerekir. Patateste, şekerliler için çok önemli sayılması gereken C vitamini bol miktarda vardır. Patatesteki bitkisel protein ile potasyumun varlığı da bu maddeyi şekerliler için önemli bir ihtiyaç maddesi haline getirmiştir. Bu nedenle, bir şeker hastası günde 100 - 150 gram kadar soyulmuş patates yemelidir. Bunun karbonhidrat değeri vücut ihtiyacının yüzde 20 - 30 gramına karşılıktır.
Ekmek, ülkemizdeki şekerli hastalar için önem taşıyan bir besin maddesidir. Şekerlinin alacağı günlük ekmek miktarı ayrı bir özenle tesbit edilmelidir. Bir hasta, günde en az 80 gram ekmek yemelidir. Bu miktar biraz artabilmekle beraber hiç bir zaman 100 gramı geçmemelidir.
Şekerli bir hastanın yiyeceği ekmek, normal insanların yediği beyaz ekmek olmamalıdır. Şekerliler, buğday ekmeği yerine B vitamini bol miktarda bulunan esmer renkli ekmekleri tercih etmelidirler.
Kendisinde şeker belirtileri hisseden kimselerin en önce ve kendiliklerinden başladıkları perhiz beyaz ekmek yerine siyah ekmek yemek suretiyle gerçekleştirilmektedir.
Şekerlinin perhiz listesinde yeri dikkatle tesbit edilmesi gereken bir besin türü de süt ve sütlü maddelerdir. Bir hastanın alacağı günlük süt ve sütlü maddeler ihtiyaç olarak saptanan karbonhidrat miktarının yüzde 20-25 i kadar olmalıdır. Süt ve sütlü maddeler de, özellikle yoğurt, vitamin ve madensel protein yönünden de şekerli hastalara en uygun besin maddelerinden biridir.
Şeker hastasının karbonhidrat ihtiyacına ait bu esasların tesbitinden sonra protein ihtiyacının tesbiti de önemli bir sorun olarak kendini göstermektedir. Zira, ihtiyacın altında ya da üstündeki miktarlar hastaya yarar yerine zarar vereceğinden bu tesbit yapılırken çok dikkatli olmak gerekmektedir.
Genel olarak, bir şeker hastası için, kilo başına ortalama 1-1,5 gram protein gereklidir. Bu proteinin dörtte biri bitkisel besinlerden, dörtte üçü ise hayvansal besinlerden karşılanır. Ancak, bu besinler alınırken, özellik le hayvansal besinlerin yağsız olmalarına dikkat edilmesi gerekir. Örneğin süt, yumurta, peynir, et ve balık gibi hayvansal protein ihtiva eden besinlerin mümkün mertebe yağsız olması göz önünde bulundurulmalıdır.
Şekerli hasta yumurta alabilir, fakat fazla alınması doğru olmaz. Yumurta sarısında yüksek miktarda bulunan kolesterin kandaki kolesterin üzerinde ters etki meydana getirir.
Bir şeker hastasının günlük yağ ihtiyacı 50 ilâ 100 gram arasındadır Bu rakamların altında düşmek, de üstüne çıkmak da yanlıştır.
Bu ilkeler adamakıllı belirtendikten sonra şeker hastasının günlük per hiz listesini düzenlemek çok kolaylaşmış olmaktadır.
Liste düzenlenmesi sırasında hastanın kişisel durumu önce dikkate alınır. Aslî kalori ihtiyacı saptanır. Bu tesbitte hastanın kaç kilo olduğu, boyu esas alınır. Bu husus, doktor tarafından tesbit edilir.
Daha sonra hastanın günlük karbonhidrat ihtiyacının tesbitine geçilir. Şekerlinin bir günlük karbonhidrat ortalama 150 - 200 gram, tabanı 100. tavanı da 300 gram olduğuna göre hareket edilmelidir.
Bunu yaparken besin maddelerinin 10 gram karbonhidrat ihtiva eden miktarını bilmek gerekir.
örneğin, 20 gram esmer ekmekte 10 gram karbonhidrat vardır. Aynı miktar ekmekte 1,6 gram da protein bulunur. Yağ yoktur. Bu ekmek 47 kalori verir.
Bir başka örnek oiarak sütü alabiliriz. 200 gram sütte 10 gram karbonhidrat vardır. Bu sütün proteini 6,8 gram, yağı ise 7,2 gramdır. Kalori mik tan 132 dir.
Bir yiyeceğin ne kadar miktarında 10 gram karbonhidrat bulunduğuna dair listeler düzenlenmiştir. Bir şeker hastasının elinin altında bu listeden mutlaka bulunmalı veya doktoru ona böyle bir liste temin etmelidir. Hasta,
elinde bu liste bulunduğu için, doktorun tavsiyeleri çerçevesi içinde, bilerek, bilinçli olarak perhiz listesini daha iyi uygulamak olanağını bulacaktır. Böyle bir liste elde bulunduğu takdirde hastaya büyük kolaylık sağlanır.
Protein alınırken bunun hesabında öğünlere bölme durumuna girmeye gerek yoktur. Şekerli hastanın karbonhidrat ihtiyacını sağlayacak besin maddelerinin durumlarına göre, proteinli besinler listeye eklenir. Yemek pişirmede kullanılacak olan yumurta, süt, et gibi proteinli besinler, duruma göre, hesap edilmek suretiyle, hastaya, günlük, belirli miktarda protein sağlanır.
ÖLÇÜLER:
Elinde, besin maddelerinin 100 gramında bulunan karbonhidrat, protein ve yağ miktarlarına alt liste bulunan bir şeker hastası, alacağı maddeleri hesaplarken, besinleri tartıya vurmak mecburiyetinde değildir.
Denenmiş, uygulanmış bazı pratik ölçüler vardır ki, şeker hastaları bunları rahatlıkla kullanabilir ve perhiz listesindeki miktarlardan fazla karbonhidrat, protein ve yağ aimamış olurlar. Böyiece de sağlıklarını tehlikeye düşürmezler.
(Örneğin bir su bardağı dolusu 200 gram, bir kahve fincanı dolusu 60 gram, bir çorba kaşığı 15, tatlı kaşığı 10, kahve kaşığı 5 grama eşittir. Bir Yenice sigarası paketi büyüklüğünde ve kalınlığındaki ekmek dilimi 40 oram gelir. Büyük yumurta iriliğindeki elma, armut ve şeftali 70 gramdır. Orta büyüklükte bir yumurta iriliğindeki patates de 50 gram gelir.)
Ancak, yemek pişirilmesi sırasında, gerekli rakamları gramı gramına tutturmak zordur. Bunun çaresini bulmak gereklidir. Proteinlerin miktarlarında ufak tefek gramaj yanlışları yapmanın fazla bir önemi yoktur ama, karbonhidrat miktarlarında hiç bir hatâ olmaması şarttır. Hele karbonhidrat miktarlarında kendi kendine, her hangi bir sebep ve bahane ile değişiklik yapmak asla doğru değildir.
Şekerli hastalar yemeklerine tuz ve baharat koyabilirler. Tabii, bu konuda doktorun verdiği kesin yasak varsa koyamazlar. Ancak, yasak olmayan hallerde de ne tuzun, ne de baharatın fazla kaçmamasına dikkat edilmelidir.
Şekerli hastalar etleri ve bankları ya haşlama, ya da ateşte kızarmış (ızgara) olarak yiyebilirler. Tavada, yağda pişirilmiş olarak yemeleri doğru değildir. Mutlaka tavada veya yağda pişirilmek isteniyorsa yağ miktarını hesaba katmak, hiç bir şekilde günlük ihtiyacın üzerindeki bir miktarda yağ almamak şarttır.
Şekerli hastaların sebze yemekleri ailenin öteki kişilerine hazırlanan yemekle birlikte hazırlanır. Fakat, un, yağ ve et ilâve edileceği zaman şeker hastasınınki ayrılır.
Şekerliler için sebzelerin mümkün olduğu kadar çiğ yenilenleri ve salatalar tercih edilmelidir. Pişen sebzelerden ne kadar uzak durulursa o kadar iyidir.
BİR LİSTE :
Tesbit edilen esaslar göz önünde bulundurularak hazırlanacak listelere örnek olarak aşağıdaki şekilde bir liste düzenlenebilir. Ancak listedeki besinlerin karbonhidrat kıymetleri değişeceğinden listede ona göre değişiklikler yapmak gerekecektir. Meselâ, kavun karpuz yenecekse ve bunlar tatlı ise bir ince dilim, tatlı değilse normal dilim yenebilir. Ekşi elma yenecekse bir tane olabilir. Çilek 40 tane, kayısı 5 tane yenebilir. Yemeğin porsiyonu olarak patatesi 50 gram, lahanayı 200 gram kabul etmek gerekir.
Bir şeker hastasının (günlük ihtiyacı 1600 kaloriye göre) yemek listesi şöyle olmalıdır :
SABAH :
200 gr süt (1 bardak), beyaz peynir (1 dilim), 8 tane zeytin, 40 gr ekmek (1 dilim).
ÖĞLE :
100 gr et, 1 porsiyon nişastan madde (kuru fasulye, pilav v.b.), 1 porsiyon salata, 1 porsiyon taze sebze yemeği,1 adet meyve, 1 dilim ekmek (40 gr).
AKŞAM :
Öğle yemeğinin aynı. (Yemeklerin cinsi değişebilir).
