Domates
Nazan Yiyen
İki tane
domates tarladan çıkmış, yuvarlana yuvarlana yol boyunca yürüyorlarmış. Araba gelmiş
domatesin birini ezmiş. Sağlam kalan ezilene bakıp gülmeye başlamış: "Oh!" demiş... "Ne güzel
salça oldun." Ezilen
domates de diğerine : "Ne gülüyorsun be!" demiş. "Sanki senin akıbetin benimkinden çok farklı mı olacak?"
Bol güneşli yaz günlerinin vazgeçilmezi olan
domates sebze midir, yoksa meyve mi? Meyveler genellikle çiğ olarak; sebzeler ise pişirildikten sonra yenilir. Bu da bazı yiyeceklerin meyve mi, yoksa sebze mi olduklarına dair karışıklıklara yol açar. Ancak şu
domatese bir türlü karar veremedik. Bakın şimdi! Domates çiğ olarak yenilebilir. Ama tencere yemeği olarak dolması da yapılır. O ne tattır... O ne güzellik...
Yetmedi... Her türlü yemeğin içine katılır neredeyse... Bir katkı maddesi olarak girdiği tencerenin zaman zaman hâkimiyetini de ele geçirir. Bu durumda
domates meyve midir, yoksa sebze mi? Bilen varsa yardımcı olsun! Aslına bakacak olursanız uzun zaman önce, pek çok Avrupalı için
domates aşk
elması olarak kabul edilirdi. Çünkü o yıllarda
domatesin insanları romantikleştir-diğine inanılırdı. İnsana komik geliyor değil mi? Aslına bakacak olursanız genel kanı
domatesin bir meyve olduğudur. Oysa biz Türkiye'de
domatesi bir sebze olarak kabul ederiz. Manavlarda sebze reyonlarında satar veya satın alırız. Onun re-yonlardaki yeri taze
fasulyenin,
patatesin, kabağın ve
patlıcanın yanıdır. Ama Avrupa'da
domates, bir meyve sayıldığından meyve reyonlarında yer alırdı. Alırdı diyoruz... Çünkü biz Türkler Avrupa'da ticaret hayatına başladıktan sonra, tarafımızdan yönetilen bütün marketlerde
domates sebze reyonlarında yer almaya başladı. Eh Avrupalılar da böylece bu karışık durumdan kurtuldular.
Oysa bilim adamları; yani botanistler, sebze-meyve arasındaki ayırımı başka türlü yapıyorlar. Onlara göre meyveler, içinde etli veya kuru, çoğunluğunu çekirdek diye adlandırdığımız, kendi tohumu veya tohumları bulunan yiyecekler. Bu tanıma göre
kayısı,
şeftali,
üzüm, taze
fasulye,
domates, hıyar ve benzeri gıda maddeleri teknik olarak meyve... Yine de, biz bildiğimiz gibi yapalım ve kuru
fasulyeyi nimetten,
domatesi sebzeden sayalım. Bu arada hatırlatmakta yarar var. Ülkemiz
domates üretiminde dünyanın en büyük üçüncü ülkesi. Birincisi kim diyecek olursanız hemen cevabını verelim: Çin. İkinci ise ABD.
Domates Çeşitleri
Genelde kırmızı diye bilinen
domates bitkisinin sarı ve beyaz meyveli çeşitleri de vardır. Bu meyveler bahçelerde üretildiği gibi, günümüzde gelişen seracılık sayesinde bütün yıla yayılarak seralarda da yetiştirilir. Taze olarak bol bol yenilip salata ve
yemeklere katılan
domates,
salçası yapılarak da
yemeklerde kullanılır.
Domatesin Tarihi
Domatesin tarihi ilginç... Önce Bolivya ve Peru'da ortaya çıkmış. Ama o yıllarda bulunan
domatesler sarı renkli ve yabani. Kristof Kolomb'un Am
erika'yı keşfinden sonra, yani 16. yüzyılda Avrupa'ya getirilmiş, italyanlar, sarı renginden ötürü onu "altın
elma" olarak adlandırmışlar uzun süre. Fakat
domates, genel olarak Avrupa kıtasında 1800'lü yıllara kadar popüler olamamış, özellikle de zenginler arasında. Çünkü, o yıllarda kurşun ve kalay karışımı sofra takımı kullanan zenginler,
domatesin zehirli bir bitki olduğuna inanmışlar. Çünkü
domatesin içindeki kimi asitler ve benzer iç
erikler, bu tür madeni maddelerle bir araya geldiğinde ölüme varan zehirlenmelere neden oluyormuş. Fakirler ise tahtadan yapılma ta
baklar ve genelde ellerini kullandıkları için
domatesi rahat rahat tüketmişler. Özellikle de İtalyanlar... Ancak
domates, hak ettiği ilgiyi 1800'lü yıllara kadar yakalayamamış. Peki 1800'lü yıllarda ne olmuş ve
domates birden meşhur olmuş? Bunun ilk nedeni kültürler arası etkileşim. Am
erika ve Avrupa arasındaki göçler başta olmak üzere, zevklerin karışması. Teknik buluşlarda olduğu gibi, Avrupalılar yeni tatlar da bulmanın keyfine varmışlar. İkinci ve belki daha önemli etken ise pizza! Pizza, 1800'lü yılların sonlarında italya'nın Napoli şehrinden tüm Avrupa'ya ve dünyaya yayılırken
domates lezzetini de meşhur etmiş. Kraliçe Margarite'nin Napoli'ye gelişin kutlayan bir restoran sahibi, İtalya bayrağını sembolize eden yeni bir pizza türü geliştirmiş: Mozarelle
peynirinden beyaz, fesleğenden yeşil ve
domatesten kırmızı. Halen, pizzanın en temel formu olarak kabul edilen bu evrensel tat, büyük ilgi görerek hem pizzayı hem de
domatesi meşhur etmiş.
Osmanlı'da ise
domates, saray tatları içinde neredeyse hiç yer almamış. Şu an belki
domatesi çok seviyor olabiliriz; ama onunla tanışıklığımızın diğer yiyeceklere göre oldukça yeni... Tıpkı,
fasulye,
patates,
kakao veya
mısır gibi... Bu arada, dünya üzerinde 7500 ayrı tür
domates türü olduğunu söylemeden de geçmeyelim.
Ama şu anda, kim ne derse desin, kim ne söylerse söylesin
domates Anadolu'nun en vazgeçilmez sebzelerinden birisidir. Zaten rekoltemizden belli değil mi ne kadar
domates düşkünü olduğu
muz? Anadolu'nun hemen her yerinde
domates yetiştiriliyor.
Artık tam olgunlaştığı zamanlar
domatesin... İyiden iyiye kızardılar. Anadolu güneşinin lezzeti ile toprağının bereketi
domatesleri
salçasını yapılmaya hazır hale getirdi. Zaman geçirmeden kurutmasını da yapmak gerekiyor. Kışın ortalık yerinde, yazın olgunlaşmış bir
domatesin tadını başka hangi sebze verebilir ki...
Domates Yetiştirmek
Domatesin soframıza gelene kadar neler yaşadığını merak ettiniz mi? Eminim bilenleriniz, bahçesinde hatta balkonunda
domates yetiştirenleriniz bile vardır. Bilmeyenleriniz için ise
domatesin geçirdiği süreçleri biz anlatalım. Domates iklim değişiklerine karşı dayanıklı bir bitkidir, bu sebeple de yetiştirmesi en kolay sebzeler arasındadır. Domates iklim değişikliklerine karşı daha dayanıklı olması nedeniyle en kolay ye-tiştirilebilecek sebzelerden biridir. Dayanıklı dediysek, elbette bir noktaya kadar... Domates asıl olarak, ılık ve sıcak iklim sebzesidir. Hava sıcaklığı -2'lere düştüğünde
domates tamamen ölür. Gereğinden fazla nem ve sıcaklık da bitkiye zarar verebilir. Sıcak ve kuru rüzgârlarda da
domates ölür. Domates için en ideal hava sıcaklığı 16-19 derecedir. Domates kumludan, killiye kadar her toprakta yetiştirilebilir. En ideal toprak ise derin, geçirgen, su tutma kapasitesi iyi olan tınlı topraklardır. Bu topraklar humus ve besin açısından da zengindir. Türkiye'de sırık
domates, sanayi (
salçalık)
domates, ve yer
domatesi (sofralık
domates) yetiştiriciliği yapılır. Domates dikimi için yapılacaklar
domatesin türüne göre değişir. Açık alan yetiştiriciliği yapılıyorsa yer
domatesi için sıra arası 140 ila 250 cm, sıra üzeri ise 40-50 cm olacak şekilde dikim yerleri hazırlanır. Bu ölçü sırık
domates içinse; sıra arası 80 cm, sıra üzeri 50-60 cm'dir. Domates fideleri, 5-6 yapraklı hâldeyken ve son don dönemi geçtikten sonra dikilerek, can suyu verilir. Daha sonra bitkiler üzerinde ilk meyveler görünene kadar pek su verilmez, can suyu ile yetinilir. Ancak ihtiyaç duyulursa sulama yapılabilir.
Bitki ilk meyvelerini verdikten sonra ise sulama özel bir önem
kazanır. Uygun periyotlarda yeteri kadar sulama yapmak gerekir. Hasat mevsiminde de her hasat sonrası mutlarka sulama yapılmalıdır.
Fideler esas yerlerine dikildikten ve gelişmeye başladıktan iki hafta sonra ilk çapa, ikinci hafta ise ikinci çapa yapılır.
Balkonda
domates
Domatesi balkonunuzda bir saksı içinde de yetiştirebilirsiniz. Bunun için ilk adım
domates tohumlarını ıslak bir beze koyarak üzerini kapatıp nemlendirmektir. 24 saat böyle beklettikten sonra ertesi gün bir kaba torf ekleyip, tabanını bastırarak düzleştirdikten sonra tohumları üzerine serpin. Toprak zeminini dağıtmadan, yağmurlama yöntemiyle sulayın ve üzerini siyah bir poşet ile kapatın. Çimlenme başlayınca kabı ışıklı bir ortama çıkarın ancak doğrudan güneş ışığına maruz kalmamasına da dikkat edin. Daha sonra "şaşırtma" yapılır. Fideleri bir yerden alıp, başka bir yere dikme işleminin adı şaşırtmadır. Gerçek yapraklar çıkmadan önce şaşırtma yapmak gerekir. Bunun için, fideleri bir gün önceden iyice sulayın. Sabah erken saatte veya akşamüzeri yaprakların altından hafifçe tutarak fideleri sökün. Daha önceden hazırladığınız naylon torbalara toprak doldurarak dikin. Bu işlemden sonra fideye cansuyu vererek birkaç gün ışıklı bir yerde bekletin.
Bitkiler 5-6 yapraklı hâle geldiğinde bitkileri saksıya dikmeniz gerekir. Geniş bir saksıya ihtiyacınız olacak, toprak hazırlığını yaparak
domatesinizi saksıya dikin. Artık siz de bir
domates üreticisisiniz.