Isparta Mutfak Mimarisi
Isparta İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
Ispartada mutfak yapısı, mimari açıdan incelendiğinde, geleneksel Isparta evleri ve köy evleri olmak üzere iki farklı mimari yapı ortaya çıkmaktadır.
Geleneksel Isparta Evlerinde Mutfak Mimarisi:
Geleneksel Isparta evlerinde mutfağın sabit bir konumunun olmadığı görülmektedir. Birçok evde mutfak, zemin katta yer alırken iki katlı ve genellikle iç sofalı evlerde bazen üst katta bulunmaktadır. İç sofalı evlerde, mutfağın üst katta ve odaların arasında yer aldığı sıkça görülmektedir. Üst katlarda arada kalan bu mutfak bölümü odalara göre daha dardır. Genellikle merdiven sahanlığının karşısında ve yaklaşık aynı ölçülerdedir. Isparta evlerinde mutfak suları ile tuvalet sularının birbirine karışması uygun görülmediğinden, mutfak ve tuvalet farklı yerlerde planlanmıştır.
Geleneksel ev mimarisinde mutfağın yerinin avlular ve kış evi denilen daha küçük ve kapalı odalar olduğu görülmektedir. Ev planlarında mutfağın, arka ve yan cephelerde konumlandırıldığı, günümüzde ise pek çoğunun geleneksel özelliklerini yitirmiş olduğu görülmektedir. Yiyecek ve içeceklerin, kış hazırlıklarının muhafaza edildiği kilerler, çoğunlukla zemin katların bir kösesinde yer alırlar. Bu mekânlar küçük pencerelerle aydınlatılmaktadır. Her evde bir kiler odası bulunmaktayken sonradan ihtiyaçların ve yaşam tarzının değişmesi sonucu bu mekânların da farklı işlevlerle kullanıldığı ve daha sonraları bu mekânların işlev değiştirdikleri tahmin edilmektedir. Yani kiler olarak kullanılmayıp bunun yerine depo, odunluk olarak kullanılmaya başladıkları düşünülmektedir. Bazı kaynaklarda evlerde oturmak, dinlenmek ve yemek pişirmek gibi işlevler için yapılan mekânlara tandırevi, genellikle ekmek pişirilen odalara ekmek evi ve bazı evlerde üst katta, iki oda arasında kalan ve kiler işlevi gören mekânlara da ara evi denildiği belirtilmektedir.
Geleneksel Isparta evlerinde odaların dışında bazen sofada ocak olabildiği gibi, ekmek evi olan ya da ağa evine benzer büyük evlerin avlusunda genellikle bir ocak bulunmaktadır. Bu tür ocaklara sac ocağı ya da kazan ocağı denilir. Ekmeklerin veya yemeklerin bir kısmının burada pişirildiği bilinmektedir. Geçmişte sayıları oldukça fazla olan bu ocakların yıkıldığı ya da tahrip oldukları görülmektedir.
Köy Evlerinde Mutfak Mimarisi:
Köylerdeki evler eski ve yeni yapılar olmak üzere ikiye ayrılır. Yeni tip yapılar daha çok betonarme, iki veya üç katlı, kullanım alanlarının tamamı evin içinde olacak şekilde inşa edilmektedir. Eski tip yapılar ise, genellikle tek veya iki katlı taş, kerpiç ve ahşap yapılardan oluşmaktadır. Tek katlı eski yapılarda evlerin içinde mutfak, oturma ve yatak odaları, banyo gibi bölümler bulunmaktadır. Tuvalet ve depo gibi bölümler genellikle evin dışında inşa edilmiştir. Ayrıca bu yapılardan bağımsız olarak evlerin yan taraflarında bir oda büyüklüğünde kiler diye tabir edilen ek binaların olduğu da görülmektedir.
İki katlı eski yapılarda ise evlerin üst katları genellikle oturma ve yatak odaları (bazı evlerde mutfakların da bu katlarda olduğu görülmüştür) gibi bölümlerden oluşmakta, alt katlarda mutfak, ambar, kiler ve bodrum gibi bölümler yer almaktadır.
İki katlı evlerdeki bu bölümlerin çokluğu, özellikle yiyeceklerin hazırlanması ve saklanması için uygun ortamların oluşmasına imkân sağlamıştır.
Mevsimine göre hazırlanan veya saklanması gereken kurutulmuş sebze, bulgur, un, peynir, salça, turşu, pekmez, tarhana v.b. yiyeceklerin muhafaza edilmesi bu bölümler sayesinde kolaylaşmıştır.
Köylerdeki mutfaklar genellikle diğer odalara göre daha dar ölçülerde yapılmıştır. Bu sebeple sadece yemek yapmak için kullanılmakta ayrıca mutfaklarda oturulmamaktadır. Yemeklerin dışındaki diğer tüm hazırlıklar (ekmek pişirme, pekmez yapımı v.b.) kiler diye tabir edilen yerlerde, evlerin önünde bulunan boş alanlarda veya hayatlarda yapılmakta, ayrıca mutfağa sığmayacak kadar büyük araç-gereç ile saklanması gereken yiyecek ve içeceklerin tümü bu kiler veya ambar olarak adlandırılan yerlerde muhafaza edilmektedir.
Mutfak olarak kullanılan odalarda genellikle ev sahibinin ya da evi yapan ustanın uygun gördüğü bir yerde olacak şekilde duvarlara oyulmuş ocaklar bulunmaktadır. Bu ocaklar bazı evlerde hala kullanılmakla birlikte, evlerin çoğunda işlevini yitirerek kapatılmış veya içlerine tüplü ocaklar yerleştirilmiş ve yemekler bu tüplü ocaklarda yapılmaya başlanmıştır. Mutfakların içinde bulaşıkların yıkanabilmesi için lavabolar bulunabildiği gibi bazı evlerde bulaşıkların avluda veya bahçenin belirli köşelerindeki çeşmelerde yıkandığı da görülmektedir.
Mutfaklarda ayrıca üzerlerinde oyma ve süslemeler bulunan ahşap kapılı gömme dolaplar ve yetişkinlerin uzanabileceği yükseklikte tahtalıklar (raflar) vardır. Yiyecekler dolaplara, küçük boyutlu mutfak malzemeleri de tahtalıklara konulmaktadır.
